Już sama sytuacja zachorowania, zwłaszcza jeśli mamy do czynienia z chorobą poważną, wymagającą hospitalizacji lub przewlekłą, stanowi wyzwanie emocjonalne oraz źródło przeżywanego lęku oraz napięcia emocjonalnego [1]. Chory boi się cierpienia, bólu, utraty autonomii i pogorszenia zdolności fizycznego funkcjonowania, śmierci.

Perspektywa zabiegu chirurgicznego jest dodatkowym źródłem lęku oraz nasila lęk już odczuwany. Ponadto pacjenci z wysokim poziomem lęku-cechy odczuwają silniejszy stres oraz silniej reagują na niego somatycznie niż osoby z niskim poziomem lęku, mają również tendencje do postrzegania sytuacji obiektywnie mało groźnych jako silnie zagrażających [2].

Głównymi czynnikami mającymi wpływ na stan psychiczny pacjenta są:

• stopień ryzyka zabiegu operacyjnego
• rozległość planowanego zabiegu operacyjnego
• wiek i płeć pacjenta (badania wykazały, że wśród kobiet poziom lęku jest wyższy niż u mężczyzn)
• wykształcenie
• rokowania
• znieczulenie – tu samo poddanie się znieczuleniu, utrata kontroli nad swoim ciałem – wyłączenie świadomości i odruchów są dla pacjenta dużym stresem, ale często wymieniane są również lęk przed wybudzeniem w środku operacji czy lęk przed tym, że pacjent nie wybudzi się ze znieczulenia.

Przeżywanie lęku nierozerwalnie wiąże się zarówno z somatycznymi symptomami, takimi jak np. podwyższenie ciśnienia krwi, suchość w gardle, trudności w zasypianiu, jak i z nieswoistymi zmianami fizjologicznymi w organizmie (głównie chodzi o podwyższenie poziomu kortyzolu we krwi oraz wzrost stężenia amin katecholowych – adrenaliny i noradrenaliny) [3]. Z tego względu zmienia parametry fizjologiczne, co może mieć negatywny wpływ na proces anestezji (chory z wysokim poziomem lęku gorzej poddaje się anestezji) oraz wpływać na pojawianie się większej liczby powikłań, zwiększać natężenie odczuwanego bólu w okresie okołooperacyjnym oraz wydłużać czas hospitalizacji [4]. Należy nadmienić, że reakcja stresowa i jej intensywność wiąże się z poznawczym rozpoznaniem sytuacji i zależy od wyższych procesów poznawczych. Oznacza to, że rola psychologa i odpowiednio poprowadzonej interwencji jest w tym procesie olbrzymia.

Powyższe rozważania miały na celu zobrazowanie, jak dużym obciążeniem może być dla organizmu stres przedoperacyjny oraz jak ważne jest odpowiednie oddziaływanie w celu zredukowania lęku i napięcia u pacjentów. Oznacza to konieczność włączenia interwencji psychologicznej w proces przygotowania chorego do zabiegu, w celu zapewnienia jak największego bezpieczeństwa oraz zoptymalizowania parametrów fizjologicznych organizmu. Surgical Reviev Corporation i American College of Surgeons rekomendują udział specjalisty zajmującego się zdrowiem psychicznym w postaci indywidualnej i grupowej pomocy psychologicznej.

Dla określenia procesu przedoperacyjnego wsparcia psychologicznego użyto terminu prehabilitacja, jest to zatem okres między diagnozą a tzw. ostrym leczeniem i obejmuje zarówno ocenę parametrów fizjologicznych, jak i psychologicznych. Badania jak do tej pory nie wskazują jednoznacznie, jaki rodzaj interwencji psychologicznej byłby najcenniejszy i najlepiej mógłby zaowocować dla pacjenta, brak jest również jednoznacznie potwierdzonego wpływu prehabilitacji psychologicznej na parametry fizjologiczne. Jednak w przypadku pacjentów onkologicznych chorzy poddani prehabilitacji wykazali lepsze parametry immunologiczne, zgłaszali również poprawę parametrów psychologicznych, takich jak jakość życia [6].

Przygotowanie psychologiczne pacjenta powinno obejmować ocenę motywacji pacjenta do przejścia zabiegu, zredukowanie napięcia oraz podwyższenie zasobów psychicznych pozwalających na poradzenie sobie z bólem, lękiem, dyskomfortem po operacji, oraz edukację odnośnie np. zmiany stylu życia, odżywiania lub np. porzucenia palenia.

Dość dobrze opisane są w literaturze psychologicznej i medycznej związki psychologii i wsparcia psychologicznego w schorzeniach kardiologicznych, dodatkowo operacja kardiochirurgiczna jest sytuacją wyjątkową, wiążącą się z całkowitą zależnością od umiejętności i decyzji lekarza [7], wymaga zatem od pacjenta większego zaufania i wywołuje większy stres. Ponieważ jednym ze źródeł napięcia jest lęk przed nieznanym, należy poinformować pacjenta o tym, co go czeka, w możliwie przystępny dla niego sposób. To wymaga od psychologa odpowiedniego przygotowania dotyczącego procedur medycznych stosowanych w konkretnym przypadku. Należy wyjaśnić obawy, wysłuchać, co pacjenta szczególnie niepokoi, gdyż często samo zwerbalizowanie obaw i poczucie bycia wysłuchanym i zrozumianym prowadzi do obniżenia napięcia. Oddziaływanie psychologiczne na pacjenta może obejmować obszar emocjonalny, poznawczy lub obydwa naraz. Obszar poznawczy obejmuje zazwyczaj informowanie, należy przy tym pamiętać, że zbyt wiele szczegółowych informacji może stanowić dla pacjenta niepotrzebne obciążenie. Należy zatem zadbać, aby przekazać informacje niezbędne do przygotowania się do zabiegu, oraz te, które przygotują pacjenta do rekonwalescencji pozabiegowej i pozwolą na wywołanie odpowiednio przychylnego nastawienia dla działań personelu medycznego, zaleceń dotyczących zmian w stylu życia. Obszarem emocjonalnym psycholog lub psychoterapeuta zajmuje się poprzez stworzenie warunków umożliwiających odreagowanie napięć, wyrażenie aktualnych myśli, niepokojów czy nastroju. Ponadto przedoperacyjny kontakt z pacjentem pozwala na ocenę funkcji kognitywnych pacjenta, poziomu jego lęku, funkcjonowania poznawczego, wsparcia społecznego, jakiego pacjent doświadcza. Zapewnienie chorego o możliwości poproszenia w każdym momencie okresu pooperacyjnego o pomoc i wsparcie psychologa w wypadku złego samopoczucia lub o środki przeciwbólowe w przypadku dolegliwości bólowych, pomaga zwiększyć u pacjenta poczucie kontroli nad sytuacją [7]. Postępowanie powyższe ma na celu wyrobieniu odpowiednio pozytywnej postawy odnośnie zaleceń pooperacyjnych, motywacji do stosowania się do zaleceń lekarskich, ukształtowanie realistycznych oczekiwań odnośnie rezultatów zabiegu oraz okresu rekonwalescencji [7].

Jak wskazuje dr. Britton-Jones, wskazane jest tworzenie indywidualnych programów oddziaływań multimodalnych na pacjenta, łączących aspekty fizjologiczne, behawioralne, psychologiczne oraz żywieniowe, aby osiągnąć jak największy sukces mierzony nie tylko udanym zabiegiem chirurgicznym, ale również poprawą funkcjonowania u pacjenta [5].

W przypadku pacjentów bariatrycznych, kontakt z psychologiem przed zabiegiem operacyjnym jest niezbędny w celu zakwalifikowania pacjenta do zabiegu, pomaga ocenić motywację pacjenta oraz jego stan psychiczny, gdyż wiele zaburzeń i trudności psychicznych występujących przed chorobą może wpływać na leczenie chirurgiczne i stanowić o powodzeniu zabiegu, ponieważ u pacjentów mogą wystąpić zaburzenia postrzegania swojego ciała, stany depresyjne. Oddziaływanie psychologiczne ma przygotować pacjenta do zwiększonego wysiłku oraz zapobiec kryzysom po operacji [8]. Nie ma natomiast zgody specjalistów dotyczącej metod oddziaływań czy konkretnych metod oceny stanu psychologicznego pacjenta, ani nie ma dowodów na przewagę jednej metody nad inną. Jest to natomiast obszar do badań i eksploracji naukowych i praktycznych.

Pomoc psychologiczna może być świadczona bezpośrednio przy łóżku pacjenta, poprzez sesje indywidualne (rozmowa psychologiczna) albo grupowe (np. grupy relaksacyjne). Nowoczesne technologie dają dziś jeszcze jedną możliwość opieki nad pacjentem- poprzez pomoc psychologiczną świadczoną online. Obecnie nie jest problemem dostęp do urządzeń multimedialnych oraz do sieci. Pomoc psychologiczna i psychoterapia online staje się coraz bardziej popularna w Polsce i na świecie. W związku z tym, że ciągłe korzystanie z pośrednictwa technologii jest dość kontrowersyjną formą świadczenia profesjonalnej pomocy psychologicznej, warto ją krótko przedstawić, jako jedną z możliwości wspierania pacjenta.

Kontakt z pacjentem odbywa się tu za pomocą aplikacji typu Skype lub za pomocą komunikatorów. Może zatem być w formie pisemnej lub w formie rozmowy wideo, z ograniczoną widocznością. Ogranicza to kanały uzyskiwanych informacji, jednak zazwyczaj okazuje się wystarczające do tego, aby taką rozmowę psychologiczną przeprowadzić. Oczywiście jest lepiej, gdy psycholog kontaktuje się za pomocą Internetu z pacjentem, którego miał możliwość poznania w realu, jednak pierwszy kontakt psychologiczny również jest w taki sposób możliwy, należy tylko pamiętać o ograniczeniach, jakie ta metoda ze sobą niesie. Należą do nich niewątpliwie: ostry kryzys pacjenta, dostęp do dobrego sprzętu, aby połączenie mogło przebiegać bez problemu, sprawność pacjenta w posługiwaniu się technologią, ograniczone kanały informacji niewerbalnych (brak możliwości obserwowania pacjenta), niedostateczny poziom umiejętności psychologa czy terapeuty. Do zalet należą: dostępność i mobilność, większa przystępność w przypadku osób, które mają trudność z mówieniem o trudnych sprawach (łatwiej o nich pisać), łatwiej pozostać anonimowym, co może wpłynąć na otwartość pacjenta, jest to jednocześnie kontakt mniej zobowiązujący niż bezpośrednie spotkania, więź między terapeutą i pacjentem jest dużo luźniejsza. W przypadku pacjentów przygotowujących się do zabiegu operacyjnego kontakt z psychologiem online może być jedyną opcją skorzystania z jakiejkolwiek pomocy psychologicznej – ze względu na niedobory kadrowe panujące w polskich szpitalach. A efekt rozmowy psychologicznej jest taki sam, niezależnie od formy – obniżenie napięcia i zwiększenie zasobów psychologicznych [8].

Autor: Mgr Aleksandra Sobczyk-Kubiak - Polskie Towarzystwo Psychoterapii Integratywnej
Przy współpracy z WsparciePsychiczne.pl

1. Ziębicka J., Gajdosz R., Wybrane aspekty lęku chorych oczekujących na operację. Anestezjologia Intensywna Terapia, 1/2006, str. 41-44.
2. Spielberger CD., Theory and research on anxiety: axiety and behavior. Spielberger, Academic Press, New York 1966.
3. Salomon P. Psychologia w medycynie wspomaga współpracę z pacjentem i proces leczenia. Gdańskie Wydawnictwo Psychologiczne, Gdańsk 2002.
4. Casman JN. Wizyta przedoperacyjna; [w:] Podstawy znieczulenia i medycyny stanów nagłych (red.: Cashman JN). DW Publishing Co, Szczecin 2002.
5. Britton-Jones C. A. Prehabilitation. British Journal of Hospital Medicine, Vol. 68/2017, No 12.
6. Tsimogoulou I., Pasquali S., Howard R., Aesai A., Gourevetch D. Tolosa I., Vohra R., Psychological prehabilitation before Cancer Review. Annnals of Surgical Oncology, 2015, Dec 22(13)
7. Kiwit U. Pacjent kardiochirurgiczny – pomoc psychologiczna w okresie okołooperacyjnym. Sztuka Leczenia, 2018, nr 1, str. 43 – 49
8. Kalinowska E. http://www.psychologia.net.pl/artykul.php?level=368 dostęp na dzień 13.02.2020